Volatilite, belirli bir menkul kıymet veya piyasa endeksinin kar dağılımının istatistiksel bir ölçüsü olarak tanımlanmaktadır. Çoğunlukla volatilitenin yüksekliğine bağlı olarak güvenlik riski de oynamaktadır. Volatilite ne kadar yüksekse güvenlik de eş zamanlı olarak risklidir. Volatilite genellikle aynı menkul kıymet ya da piyasa endeksinden elde edilmiş olan karların arasındaki standart sapma ya da varyans olarak ölçülmektedir.
Menkul kıymetler piyasasında volatilite, sıklıkla iki yönde de büyük dalgalanmalarla bağlantılıdır. Örnek verilirse, borsa belirli bir süre içerisinde %1’den fazla düşüş ve yükseliş gerçekleştirdiği duruma “volatil” piyasa denmektedir. Bir varlığın volatilitesi fiyatlandırma süreçleri sözleşmelerinde anahtar bir faktör konumundadır.
Finansta volatilite, bir varlığın fiyatının ne kadar hızlı ve ne kadar büyüklükte değiştiğini tanımlamak için kullanılmaktadır. Volatilite genellikle bir varlığın belirli bir süre boyunca yıllık getirisindeki standart sapmalar olarak hesaplanır. Fiyat değişikliklerinin hızının ve derecesinin bir ölçüsü olduğu için, volatilite genellikle bir varlıkla ilişkili yatırım riskinin etkin bir ölçüsü olarak kullanılır.

Volatilite genellikle menkul kıymetlerin değerlerindeki değişikliklerin boyutuna bağlı olarak belirsizlik ya da riski işaret etmektedir. Yüksek volatilite, menkul kıymetler değerinin potansiyel olarak daha kapsamlı ve geniş bir alana yayılabileceğini göstermektedir. Bu durum güvenliğin fiyatının her iki yönde de kısa süre içerisinde dikkat çekici ölçüde değişebileceği anlamına gelmektedir. Daha düşük bir volatilite ise menkul kıymetin değerinin önemli ölçüde dalgalanmadığı ve daha sabit ilerlemeye eğilimli olduğunu göstermektedir.
Bir varlıktaki değişimi ölçmek için varlığın günlük getirilerini (günlük bazda gerçekleştirdiği yüzdelik hareket) ölçmektir. Tarihsel volatilite, tarihsel fiyatlara dayanır ve varlığın getirilerindeki değişkenlik derecesini temsil etmektedir. Bu sayı birimsizdir ve yüzde olarak ifade edilmektedir.
Varyans, genel olarak bir varlığın ortalamasının etrafında bulunan kar dağılımını bulurken, volatilite belirli bir süre ile sınırlı olan bu varyansın bir ölçüsüdür. Bu şekilde günlük, haftalık, aylık veya yıllık volatiliteyi raporlamak mümkün hale gelmektedir. Bu nedenle, volatiliteyi yıllık standart sapma olarak düşünmek daha doğru olacaktır.

Borsalarda sıkça kullanılan volatilite hesaplamalarının, riski değerlendirmedeki önemi nedeniyle geleneksel piyasalarda gelecekteki volatilite seviyelerini ölçmek ve potansiyel olarak tahmin etmek için kurulmuş sistemler (volatilite endeksleri) mevcuttur. Örneğin, Chicago Board Options Exchange'in Volatilite Endeksi (VIX) Amerikan borsasında sıklıkla kullanılmaktadır. VIX endeksi, 30 günlük bir zaman aralığı içinde piyasa oynaklığını ölçmek için S&P 500 endeksindeki hisse senetlerinin opsiyon fiyatlarını kullanmaktadır.
Çoğunlukla hisse senetleriyle ilişkilendirilse de, volatilite diğer geleneksel piyasalarda da önemlidir. 2014 yılında CBOE, tahvil piyasasında yatırımcı güvenini ve riski ölçen 10 yıllık ABD hazine bonoları için yeni bir volatilite endeksi yayınlamıştır. Bu riskleri ölçmek için daha az standartlaştırılmış araçlar bulunmasına rağmen, volatilite aynı zamanda döviz piyasasındaki fırsatları değerlendirmek için de iyi bir araç olarak görülmektedir.

Volatilite, diğer piyasalarda oluğu gibi kripto para piyasalarında da önemli bir risk ölçüsüdür. Kripto para birimleri diğer yatırım araçlarına kıyasla daha volatildir. Bunun en temel sebebi ise kripto paraların dijital olması, düşük düzenleme seviyesi ve küçük piyasa boyutlarıdır. Volatilite nedeniyle yatırımcıların kısa süreler içinde yüksek kâr etmesi, yatırımcıların bu alana yönelmesine neden olmaktadır. Kripto para piyasalarındaki volatilitenin, artan düzenlemelerle birlikte daha geniş kitlelere ulaşması ve pazar büyümesinin bir sonucu olarak uzun vadede azalması muhtemeldir.
Kripto para piyasaları daha da büyüdükçe, yatırımcılar volatilite değerlerini ölçmeye daha fazla ilgi duymaya başlamıştır. Bu nedenle, artık bazı büyük kripto para birimleri için volatilite endeksleri ortaya çıkmıştır. Bu endekslerden en önemlisi Bitcoin Volatilite Endeksi’dir (BVOL) ancak Ethereum ve Litecoin dahil diğer kripto para piyasalarındaki volatilite değerlerini izlemek için benzer volatilite endeksleri de mevcuttur.

Volatilite genellikle varyans ve standart sapma kullanılarak ölçülür. Standart sapma, varyansın kareköküdür. Bir örnek ile açıklamak gerekirse 1-10 dolar arasında aylık hisse senedi kapanış fiyatları olduğunu varsayalım. Birinci ay 1 dolar, ikinci ay 2 dolar gibi. Böyle bir durumdaki varyansı hesaplamak için aşağıdaki beş adımı izlemek gerekmektedir:
1. İlk olarak veri kümesinin ortalamasını bulmak gerekmektedir. Veri kümesi ortalaması her değeri ekleyerek ve ardından değer sayısına bölerek elde edilmektedir. 1 dolar artı 2 dolar artı 3 doları 10 dolara kadar ekleyerek, 55 dolar elde edilmektedir. Bu değer 10’a bölünür çünkü veri kümesinde 10 sayı vardır. Bu, 5,50 dolarlık bir ortalama ya da ortalama fiyat sağlamaktadır.
2. Her veri değeri ile ortalama arasındaki farkı hesaplamak gerekmektedir. Bu duruma genellikle sapma denir. Örneğin, 10 - 5,50 doları = 4,50 dolar, ardından 9 dolar - 5,50 dolar = 3,50 dolar olmaktadır. Bu, 1$ dolarlık ilk veri değerine kadar devam etmektedir. Negatif sayılara izin verilir. Her değere ihtiyaç duyulduğu için bu hesaplamalar genellikle bir elektronik tabloda yapılmaktadır.
3. Sapmaların karesini bulunmalıdır, bu sayede negatif değerler ortadan kaldırılabilir.
4. Karesini bulunan sapmalar birlikte toplanır. Verilen örnekte bu durum 82.5 olacaktır.
5. Sapmaların toplamını (82.5) veri değerlerinin sayısına bölünmelidir.
Bu durumda, ortaya çıkan varyans 8,25 dolardır. Standart sapmayı elde etmek için karekök alınır. Bu da 2,87 dolara eşittir. Buna risk ölçüsü denmektedir. Risk ölçüsü, bu değerlerin ortalama fiyat etrafında nasıl dağıldığını göstermektedir. Bu durum alım-satım yapan kişilere, fiyatın ortalamadan ne kadar sapabileceği konusunda bir fikir verir.
Fiyatlar normal bir dağılımdan rastgele örneklenirse, tüm veri değerlerinin yaklaşık %68'i bir standart sapma içinde olacaktır. Veri değerlerinin %95’i iki standart sapma (örneğimizde 2 x 2,87) ve tüm değerlerin %99,7'si üç standart sapma (3 x 2,87) içerisinde olacaktır. Bu durumda, 1 ila 10 dolar arasındaki değerler bir çan eğrisi üzerinde rastgele dağıtılmazlar daha doğrusu homojen bir şekilde dağıtılırlar. Bu yüzden, beklenen %68–%95º–99.7 yüzdeleri tutmaz. Bu sınırlamaya rağmen, fiyat kârları veri kümeleri genellikle verilen örneğe göre normal (çan eğrisi) dağılımına benzediğinden, alım-satım yapan kişiler sıklıkla standart sapma kullanır.

Bir hisse senedinin piyasadaki göreceli oynaklığının bir ölçüsü onun beta’sıdır (β). Beta, bir menkul kıymetin karları ile ilgili bir kıyaslamanın karlarına karşı genel volatiliteyi ortalama bir şekilde yaklaşır (genellikle S&P 500 kullanılır). Örnek verilirse, beta değeri 1,1 olan bir hisse senedi, fiyat seviyesine bağlı olarak karşılaştırmalı değerlendirmedeki her %100 hareket için tarihsel olarak %110 hareket etmiştir. Bunun aksine, betası .9 olan bir hisse senedi, esas endeksteki her %100 hareket için tarihsel olarak %90 hareket etmiştir.
Piyasa volatilitesi, VIX ya da Volatilite Endeksi sayesinde de görülebilir. VIX, Chicago Board Options Exchange tarafından, S&P 500 alım ve satım seçeneklerinin eş zamanlı kotasyon fiyatlarından elde edilen ABD borsasının 30 günlük beklenen volatilitesini ölçmek için oluşturulmuş bir ölçüdür. İleriye dönük yatırımlar için etkin bir göstergesidir. VIX’de yüksek bir okuma, riskli bir piyasa anlamına gelmektedir.
Değişken, seçenek fiyatlandırma formüllerinde, dayanak varlığın karında şu an ile seçeneğin sona ermesi arasında ne ölçüde bir dalgalanma gerçekleşeceğini gösterir. Seçenek fiyatlama formüllerinde yüzde katsayısı olarak gösterilen volatilite, günlük alım satım faaliyetlerinden kaynaklanmaktadır. Volatilitenin nasıl ölçüleceği, kullanılan katsayının değerini etkileyecektir.
Volatilite aynı zamanda, Black-Scholes ya da binom ağacı modelleri gibi modelleri kullanabilir ve bu sayede seçenek sözleşmelerini fiyatlandırabilir. Daha değişken biçimde olan dayanak varlıklar, daha yüksek seçenek primlerine dönüşür çünkü volatilite ile seçenekler sona erdiğinde paraya dönüşme olasılığı daha yüksektir. Seçenek alım-satım yapan kişiler, bir varlığın ilerleyen zamanlardaki volatilitesini tahmin etmeye çalışırlar ve bu yüzden de piyasadaki bir seçeneğin fiyatı, onun kastedilen volatilitesini göstermektedir.

Bir yatırımcının bir emeklilik portföyü oluşturduğu varsayılsın. Yatırımcı birkaç yıl içerisinde emekli olacak ve bu sebeple düşük volatiliteye sahip ve sabit bir şekilde getiri sağlayabilecek hisse senetleri aramakta olsun. Yatırımcı iki şirketi değerlendirsin, bunlar:
• Microsoft Corporation (MSFT), .93’lük bir beta katsayısına sahiptir ve bu da onu S&P 500 endeksinden biraz daha az değişken yapar.
• Shopify Inc. (SHOP), 1.61’lik bir beta katsayısına sahiptir ve bu da onu S&P 500 endeksinden önemli ölçüde daha değişken hale getirir.
Yatırımcı portföyü için yüksek ihtimalle Microsoft Corporation’ı seçecektir çünkü Microsoft daha az volatiliteye ve daha öngörülebilir ve kısa vadeli bir değere sahiptir.

Tahmini volatilite olarak da bilinen örtük oynaklık (IV), seçenek alım-satımı yapan kişiler için oldukça önemli bir ölçüttür. Adından da anlaşılacağı gibi, bu borsanın ne kadar değişken olacağına dair bir tahmin yürütmeye izin verilmektedir. Örtük volatilite kavramı aynı zamanda da talım-satım yapan kişilere olasılıkların hesaplanması konusunda bir yol açmaktadır. Dikkat edilmesi gereken oldukça önemli bir nokta da bunun bir bilim dalı olarak kabul edilmemesi gerektiğidir. Bu sebeple de piyasanın ileride nasıl hareketler yaşayabileceğine dair tahminler sağlamaz.
Tarihsel volatilitenin aksine örtük volatilite, seçeneklerin fiyatlarından gelirleri ve geleceğe yönelilk volatilite beklentilerini temsil etmektedir. Alım-satım yapan kişiler geçmişteki hareketleri gelecekteki hareketlerin bir tahmini ya da göstergesi olarak kullanamazlar. Bunun yerine, seçeneklerin piyasa içerisindeki potansiyelini tahmin etmeleri gerekmektedir.
İstatistiksel volatilite olarak da adlandırılan tarihsel volatilite (HV), önceden belirlenmiş zaman dilimlerinde fiyat değişikliklerini ölçerek esas alınan menkul kıymetlerdeki dalgalanmaları ve hareketlilikleri ölçer. Metrik, ileriye dönük olmadığı için zımni volatiliteye kıyasla daha az yaygındır. Tarihsel volatilitede bir yükseliş gerçekleştiğinde, bir menkul kıymetin fiyatı da normalden daha fazla harekete geçecektir. Diğer yandan tarihsel volatilite düşüyorsa, belirsizlik ortadan kalkmış demektir, başka bir deyişle işler eski haline döner.
Bu hesaplama gün içi değişikliklere dayalı olabilir fakat çoğunlukla hareketleri bir kapanış fiyatından diğerine kadar değişime bağlı olarak ölçer. Seçenek alım-satımının beklenen süresine bağlı olarak, tarihsel volatilite 10 ila 180 işlem günü arasında değişen artışlarla ölçülebilir.